Bo derechi i debernan

Introdukshon
Un konsumidó konsiente no solamente sa su derechinan pero tambe e mes ta kompará, reklamá, investigá i ninga di kumpra ora e ta wòrdu perhudiká. Abo konsumidó mester realisá bo mes ku abo tin poder. Hasta den un merkado di tiki suministro konsumidónan Uni por forsa e komersiante na kambio si abo sa bo derechinan, ehersé nan i no kumpra si e ta wòrdu perhudiká.

Nashonnan Uni den añanan 80 a adoptá e 8 derechinan di konsumidó  basá riba un manistesto di Consumers International

  1. Derechi riba satisfakshon di nesesidatnan básiko
  2. Derechi riba seguridat
  3. Derechi riba informashon korekto
  4. Derechi pa eskoho liber
  5. Derechi pa keda skuchá
  6. Derechi pa reklamá
  7. Derechi riba edukashon komo konsumidó
  8. Derechi riba un medioambiente sano i duradero

Derechi riba satisfakshon di nesesidatnan básiko
Kada konsumidó mester por disponé di nesesidatnan básiko di kalidat manera awa, elektrisidat, kuminda, i un dak riba su kas na un preis razonabel.

Derechi riba seguridat
Tur fabrikante tin e obligashon di traha i trese produkto i artíkulonan ku no ta forma menasa pa bida di e ser humano.  E konsumidó tin e derechi di wòrdu protehá kontra di produktonan i servisionan riba merkado ku ta malu pa su bida i salú. Aki un gobièrnu ta traha lei pa salbaguardiá e derechinan aki di un konsumidó.

Derechi riba informashon korekto
Ta e derechi di kada konsumidó pa ta protehá kontra mal informashon, engaño, práktikanan froudulento, propagandanan falsu i pa e risibí tur informashon nesesario pa e por hasi un eskoho balansá na momentu di kompra. Tur produkto ku bo kumpra mester tin su instrukshon kon pa us’é i kua ta e kosnan ku bo no tin mag di hasi kuné pa esaki funshoná  i no hasi daño na bo salu. Si no tin instrukshon, komo konsumidó bo tambe tin e obligashon di hasi informashon. No sinta warda ki ora e komersiante ta informábo, pero bo mes tambe por mustra interes i puntra.

Derechi pa eskoho liber
Ora nos ta papia di derechi pa skohe nos kier men e posibilidat pa por kompará servisio, kalidat i garantia (sea riba tèrmino largu òf kòrtiko) promé ku bo skohe. Por lo general nos konsumidónan aki na Kòrsou ta liber pa skohe den kasi tur área. Ku eksepshon di “kompra’ di awa i koriente, kasi tur otro produkto i servisio nos tin e posibilidat di por kis esun ku ta kunbiní.

Derechi pa keda skuchá
E derechi pa ekspresá interes di konsumidónan na momentu ku ta traha i ehekutá maneho i leinan. Akinan e papel ku Fundashon pa Konsumidó ta hunga ta di sumo importansia den representashon di nos konsumidónan.

Derechi pa reklamá
For di ora bo paga pa un produkto òf servisio bo tin derechi di reklamá ora esaki no ta kuadra ku e kalidat ku e mester tin. Por ehèmpel si un sapatu kibra dos dia despues ku bo a kumpr’é bo tin derechi di reklamá i eksihí un otro nobo anto e negoshante. E negoshante no por obligábo di tuma un “tegoedbon”. E konsumidó tin derechi di keda rekompensá na momentu ku e kumpra un produkto òf servisio malu.

Derechi riba edukashon komo konsumidó
E derechi pa haña konosementu i ekseso na informashon nesesario pa por ta un konsumidó konsiente i bon informá. E tres sektornan, komersial, gubernamental i di konsumidó por ehèmpel mester por embarká den un kampaña di informashon riba asuntunan di konsumidó i tambe edukashon di konsumidó mester ta un parti elemental di formashon di nos muchanan.

Derechi riba un medioambiente sano i duradero
E derechi di biba i traha den un esfera ku no ta dañino ni menasante pa nos bida òf salú i ku ta permití nos biba digno i plasentero. Pa biba salu i dushi tur konsumidó tin derechi di un medio ambiente sano:  konsumí aire fresku i tin akseso na awa limpi sin polushon.

Sa bo derechi i debernan komo biahero

Biaha bai ku fakansi ta masha dushi. Bo ta konosé otro kultura, mira lugá bunita i sosegá tambe si bo ke.

Ofertanan pa bai fakansi riba barku, ku avión, ku ‘tour’ spesial tin hopi. Un mas atraktivo ku otro.
Pa bo fakansi kuminsá i kaba bon sòru pa bo ta bon na altura kiko bo a kumpra i kiko ta bo posibilidatnan.

For di momentu ku bo buk bo pasashi, duna bo nòmber, pane fecha, ora i destinashon di bo biahe; b’a sera un akuerdo di biahe. Nos Kódigo Sivil, artikulonan 500 te ku 513 di buki 7 ta regia tur derechi di e persona ku ta bai biaha.

Bo derechi komo biahero

  • Bo mester sa adelantá kuantu e biahe ta kosta, kuantu dia e ta dura, kiko sí i kiko nà ta inkluí den e pakete. Kòrda ku den un propaganda ta e preis di pasashi só ta ser anunsiá. Informá tokante tur otro posibel gastunan ku ta enbolbí.
  • Bo tin derechi di hana tur informashon promé ku bo buk of hasi reservashon.
  • Bo mester por anulá un akuerdo di biahe na kualke momento.
  • Bo mester hana kopia di tur informashon ora buk denter 72 ora promé ku e biahe.
  • Si e agensia para e biahe, bo mester haña bo sén bék. Bo por pidi dano i perhuisio tambe si b’a sufri dano pa motibu ku e biahe a para.
  • Bo no ta obligá na tuma un biahe alternativo den kaso ku anulá e biahe ku boa reservá p’é. Den e kaso aki bo mester hana bo sén bék.

Deber di agensia di biahe

  • E agensia mester kumpli ku tur loke el’a primintí den su pakete.
  • E agensia mester duna tur informashon di e diferente ofertanan, preis, transporte, estadia i gastunan ku no ta inkluí den e pakete di fakansi.
  • Deber pa prepará un bon pakete pa e plaka ku e konsum i dó ta pagá
  • E agensia mester partisipá adelantá tur kambionan relashoná ku e biahe, manera preis, anulashon i kanselashon.
  • E agensia mester paga dano i perhuisio na momentu ku e anulá e biahe ku boa reservá p’é.
  • E agensia mester por ofresé bo un biahe alternativo.
  • Den kaso ku un agensia kanselá un biahe pa motibu ku no tin sufisiente pasahero riba e buelo, e mester duna bo kompensashon pa gastunan ékstra ku bo tin ku hasi.
  • Den kaso ku un buelo ser kanselá pa motibu di “force majeur”, e agensia mester kubri bo gastunan ékstra ku bo tin ku hasi.

Derechi di agensia di biahe

  • E agensia tin derechi di kobra ora tin un akuerdo di biahe.
  • E tin derechi pa kambia e akuerdo solamente ora ta trata kasonan esensial i di peso. E agensia mester avisá bo esaki for di adelantá.
  • E agensia por subi e preis di pasashi denter di un período di 20 dia promé ku e biahe tuma luga pa e.o. si gastunan di transporte, fuel, impuesto i kambio di valuta a subi.
  • Pa motibunan di mal tem pu àf welga por anulá un biahe.

Bo derechi i debernan den kuido médiko

Un di e derechinan básiko ku Nashonnan Uni a proklamá ta bisa ku kada hende tin derechi riba salú i protekshon.

Nos ta tradusí e derechi aki komo derechi di pashént. For di e “Guidelines for Consumers Protection” di Nashonnan Uní Consumers lnternational a destilá e siguiente derechinan:

Derechinan di pashènt

  • derechi riba kuido médiko serka un profeshonal;
  • derechi riba kuido médiko gratis;
  • derechi di skohe serka ken i na unda bo ke haña kuido médiko;
  • derechi riba akseso liber na informashon médiko tokante bo persona;
  • derechi pa disidí ken o kua instansha por haña informashon serka bo dòkter;
  • derechi di por reklamá o entregá un keho;
  • derechi riba daño i perhuisio;
  • derechi pa disidí si ta bai di akuerdo ku un tratamentu o nà;
  • derechi riba akseso liber na fasilidatnan médiko i na áreanan kaminda no ta pérmití pa huma.

Kódigo Sivil Nobo

E Kódigo Sivil Antiyano Nabo tambe konosé tipo di derechinan ku Nashonnan Uni a deskribí.
Buki 7 di nos Kódigo Sivil artíkulo 446 te ku 468 ta regia e siguiente derechinan di pashént:

  • Derechi riba tur informashon tokante bo malesa, resultado di bo téstnan, konsekuensianan positivo i negativo di tur eventual tratamentu;
  • E pashént mester duna pérmit promé ku dòkter kuminsá ku un tratamentu;
  • Derechi pa wak i hana kopia di tur loke tin den bo file médiko;
  • Derechi riba “privacy” (privasidat). dòkter no por duna ningun otro hende informashon tokante bo persona.

Deber di pashènt

  • Deber primordial di un pashént ta pa splika mas ámplio i kla posibel i duna e dòkter tur informashon pa e por hasi un diagnóstiko presiso i skohe e tratamentu adekuá i korekto.
  • E pashént mester koperá ku e tratamentu. Esaki ta enserá e.o. sigui e konsehonan ku dòkter duna bo.
  • Ta e pashént su deber di sòru pa e dòkter hana pago pa su servisio.

“Second opinion”

E pashént mester por tin e posibilidat pa buska un “second opinion”.

Si bo disidí aserká un otro profeshonal o experto pa un di dos opinion, djis pane bo dòkter na altura. No tin mester di pidi pérmit di bo dòkter pa aserká un otro eksperto. Ta konsehabel sí pa informá bo dokter, pa mantené un bon relashon ku’né.

Buska un di dos opinion por tin gastu ékstra. Informá serka bo seguro si e ta paga esakinan.

Segun nos Kódigo Sivil e dòkter tambe tin deber i derechi.

Derechi di dókter

  • E dòkter no ta obligá na kumpli ku tur lokual e pashént ke.
  • E dòkter mester forma su propio opinion basá riba normanan profeshonal.
  • Si e dòkter ta di opinion ku sierto tratamento òf tést no ta nesesario, e no ta obligá pa lagabo hasiéle.
  • E dòkter tambe por disidí di kibra relashon ku e pashént pa motibo ku e ta hana ku no tin sufisiente konfiansa más. Den un kaso asin’aki mester sàru pa hana un otro dòkter mas lihé ku ta posibel pasobra e pashént no mag di sufri.

Deber di dókter

  • E deber di mas grandi di un dòkter ta pa duna e pashént un bon kuido;
  • E dòkter mester tene su mes na lei, esta duna e pashént informashon ámplio, pidi pérmit, duna posibilidat pa wak i hana kopia di tur loke tin den bo file.
  • E dòkter mester respetá e privasidat di e pashént.
  • Tur informashon ku e dòkter a hana dor di su trabou tokante un pashént e mester tene esaki konfidensial i sekreto.
  • E dòkter tin deber di aberiguá bon si e pashént a komprondé tur informashon i splikaskon promé ku e kuminsa ku e tratamentu.

lnstansianan kaminda por duna keho:

Geneeskundige & Gezondheidsdienst (GGD) Klachtenbureau
Tel: 462-5800

lnspectie voor de Volksgezondheid, Afdeling lnspectie Gezondheidszorg
Tel: 737-4877 toestel 104

Bo derechi i debernan: riba garantia di kompra

Pa lei semper bo tin garantia riba un produkto nobo. Ni maske e komersiante bisa.

Mayoria komersiante ta duna 1 àf 3 luna di garantia i nos ta aseptá esaki sin mas.
Kiko awor si bo aparato mester daña despues di e período di garantia?

Ta bon pa tene na kuenta ku na momentu ku un komersiante duna bo garantia di un, dos òf tres luna, abo komo konsumidó konsiente tin ku puntra bo mes ta dikon e komersiante ta duna un garantia pa un período kàrtiku i ta kiko e garantia aki ta enserá.

Tuma na konsiderashon ku ta e período kàrtiku aki so e komersiante ta para tras di loke e ta bende.
Pasombra si e sa ku ta kalidat e ta bende e lo ta dispuesto pa duna abo komo konsumidó mas tempu di garantia.

Na momentu ku e artíkulo dana mayoria komersiante ta keda para riba e período di garantia ku nan ta duna.

Garantianan ku ta limitá bo derechinan ta kontra di lei!

Den kuadro di e limitashon di e derechinan di konsumidó Fundashon pa Konsumidó na febrüari 2011 a entrega e gobiernu aktual e konsepto di lei pa introdukshon di un “small claim court” ku pa ananan kaba nos fundashon ta bagando p’e.

Un “small claim court” ta un sistema legal fásil sin muchu komplikashon ku lo yuda e konsumidó ora ta trata di disputanan ku un komersiante riba sumanan chikí.

Aktualmente pa bo prosedé un kaso legal ta hopi karu. E proseso ta tuma hopi tempu i ta bini ku tur sorto di rísiko.

Gastunan di e prosedura legal ku bo mester paga pa hiba e kaso korte ta hopi haltu i kisas mas haltu ku e suma ku lo bo ke bai korte p’e.

Bo derechi i debernan: Haña sèn bek despues di kompra

Limpiando bo kas  bo a deskubrí un cadeaubòn ku bo haña di regalo algun tempu pasá. Bo por hasi uso di dje ainda?
Un cadeaubon ta kaduká solamente ora e tin un fecha riba dje. Esei por ta un fecha di durashon òf di vensementu. Na momentu ku e fecha òf tèrmino pasa e bòn no ta bálido mas, pasobra ta un akuerdo bo a sera ku e komersiante na momentu ku bo a kumpra e cadeaubòn.
Si solamente e fecha di kompra ta skibi riba e bòn, e ora ei e cadeaubòn ta bálido pa sinku aña pasombra e bòn ta bira un “geldvordering” i esaki ta kaduká despues di 5 aña pa lei art. 307, Buki 3 di kódigo sivil.
Den kaso bo no gasta e kantidat kompletu ku tin riba e bòn e komersiante no ta obligá pa paga bo e montante ku a sobra, pero e por traha un bon nobo pa e sobra sèn òf marka riba e bon loke ku a sobra.

Bo derechi i debernan: Bo derechi riba cadeaubòn

Limpiando bo kas  bo a deskubrí un cadeaubòn ku bo haña di regalo algun tempu pasá. Bo por hasi uso di dje ainda?

Un cadeaubon ta kaduká solamente ora e tin un fecha riba dje.
Esei por ta un fecha di durashon òf di vensementu.

Na momentu ku e fecha òf tèrmino pasa e bòn no ta bálido mas, pasobra ta un akuerdo bo a sera ku e komersiante na momentu ku bo a kumpra e cadeaubòn.

Si solamente e fecha di kompra ta skibi riba e bòn, e ora ei e cadeaubòn ta bálido pa sinku aña pasombra e bòn ta bira un “geldvordering” i esaki ta kaduká despues di 5 aña pa lei art. 307, Buki 3 di kódigo sivil.

Den kaso bo no gasta e kantidat kompletu ku tin riba e bòn e komersiante no ta obligá pa paga bo e montante ku a sobra, pero e por traha un bon nobo pa e sobra sèn òf marka riba e bon loke ku a sobra.

Bo derechi i debernan: Ki ora un kompania di seguro por deklará bo outo total loss?

Esaki ta ora e vehíkulo ta kosta 75% mas di e balor ku e tabatin promé ku e aksidente pa drechele.

Semper ta bon pa bo tin informashon riba bo vehikulo i e tipo di seguro ku bo a sera riba dje. Prevení ta mihó ku lamentá p’esei semper buska informashon na tempu ya bo sa adelantá kiko ta kiko.

Lei riba seguro di outo

Na 1977 gobiérnu antiano a instituí un lei di seguro pa ou to obligatorio. E lei aki a drenta na vigor dia 1 di aprel 1981.

lntenshon di e lei aki tabata mas bien pa protehá e víktima di un desgrasia sea físikamente òf material.

E seguro aki nan ta yama WA ku ta nifiká ku e ta kubri e responsabilidat di e asegurado, pues e daño ku e asegurado a okashoná na tersera te na un montante di Naf. 90.000.00.
E montante aki masha tempu no ta sufisiente, p’esei mes seguronan riba nan mes a disidí di subi e montante aki na Naf. 150.000.00 kual tambe tin kaso ku e no ta sufisiente.

Daño na vehikulo

Naturalmente tin hopi kaso ku no ta e responsabilidat sivil so nos ke sigurá sino tambe e daño ku nos mes por sufri na nos vehikulo.
Esei tambe ta posibel. Den e kaso ei ta un seguro Casco+ WA nos tin ku tuma.

E base pa kalkulá prima den tur dos kaso ta e lokual ta yama e “Cataloguswaarde”.
Esaki ta e balor na ku ta ku bo outo a bal na e fecha ku bo a kumpr’é.
Si bo mester hañabu den un aksidente i bo outo resultá di ta total los, ta for di e montante ei seguro ta bai kalkulá e balor ku bo ou to ta bata tin promé ku el a dal. Pa yega na e balor nan ta deskontá ta pa e promé aña 25%, p’e di dos 20%, e di tres 15% i despues pa kada aña 10%.

Nos konos’é 2 sorto di total los, e asina yama “Technish total loss”, esei ta nifiká ku en realidat no por drecha e outo i e a sina yama “Economisch total loss”.
Economisch total loss ta ora kosta 75% óf mas di e balor ku e outo tabatin promé ku e aksidente pa drecha e outo. Lokual seguro ta paga bo ora bo outo ta total loss ta e balor ku bo outo tabatin promé ku e aksidente kitando e balor di loke a sobra di bo outo.

Kiko hasi ora ku e outo no ta total loss?

Den kaso ku bo outo no ta total loss bo tin derechi di hür un outo durante e dianan ku bo outo ta den garashi pa reparashon. Kompanianan di seguro ta paga únikamente 75% di e gastu di hürmentu di otro outo.

Den kaso ku bo outo ta total loss nan ta paga únikamente 5 dia di time loss.

Si nos subi Google y buska “huur vervangende auto”, den e mesun artikulo ku nan ta splikabo di 75% nan ta bisabo tambe ku den kaso di total loss ta normal pa paga 10 pa 14 dia pasobra esei ta un tempu normal pa bo por buska otro outo. Nos sa di un kaso aki na Kõrsou ku Hues den promé instansia a dikta ku mester a paga un persona 33 dia di time los pasobra no tabatin piesa pa e outo.